ΑΝΟΣΟΠΟIΗΣΗ EΝΑΝΤΙ SARS-COV-2
ΚΑΤA ΤΗΝ KYΗΣΗ
Κατευθυντήρια Οδηγία No 57 Μάϊος 2021
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΥ ΑΠΑΝΤΩΝΤΑΙ
• Υπάρχει ανάγκη ανοσοποίησης των εγκύων γυναικών έναντι του ιού SARS-CoV-2;
• Ποια είναι τα διαθέσιμα εμβόλια έναντι της νόσου COVID-19;
• Τι γνωρίζουμε για την ασφάλεια αυτών των εμβολίων στην κύηση;
• Τι ισχύει για τις γυναίκες που θηλάζουν και τον εμβολιασμό έναντι της νόσου COVID-19;
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
I. Εισαγωγή..2
II. Ανάγκη ανοσοποίησης των εγκύων έναντι COVID-19..2
III. Τα διαθέσιμα εμβόλια έναντι COVID-19 και η κύηση..2
IV. Αποτελεσματικότητα εμβολίων έναντι COVID-19 στην κύηση..3
V. Εμβολιασμός έναντι COVID-19 στη διάρκεια της γαλουχίας..3
VI. Συμπεράσματα..4
VII. Σύνοψη..4
VIII. Βιβλιογραφία..5
I. Εισαγωγή
Ο ιός που προκαλεί σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο τύπου 2 γνωστός και ως SARS-CoV-2 (Severe
acute respiratory syndrome coronavirus 2) είναι η
αιτία της νόσου COVID-19 (Coronavirus disease
2019), η οποία προκάλεσε την πανδημία του 2019-
2021, ξεκινώντας από την πόλη Wuhan της επαρχίας Hubei της Κίνας (1,2). Tα συμπτώματα της νόσου τόσο στο γενικό πληθυσμό όσο και στις εγκύους ασθενείς περιλαμβάνουν βήχα, κεφαλαλγία,
μυαλγίες, εμπύρετο, πονόλαιμο, δύσπνοια και νεοεμφανιζόμενη απώλεια γεύσης ή όσφρησης ενώ
σπανιότερα μπορούν να παρατηρηθούν κόπωση,
καταρροή, ναυτία και διαρροϊκές κενώσεις (3)(4).
II. Ανάγκη ανοσοποίησης των εγκύων
έναντι COVID-19
Η λοίμωξη από τον ιό παραμένει ασυμπτωματική σε ένα μεγάλο ποσοστό των εγκύων γυναικών
που πλησιάζει το 73% (5). Σε περίπτωση όμως
συμπτωματικής νόσου της εγκύου, τα πλέον
πρόσφατα επιδημιολογικά δεδομένα δείχνουν
τον αυξημένο κίνδυνο που έχουν οι γυναίκες που
κυοφορούν, τόσο για βαριά νόσηση, όσο και για
θάνατο σε σχέση με το γενικό πληθυσμό.
Πιo συγκεκριμένα, σε μελέτη του CDC των ΗΠΑ που
συνέκρινε την έκβαση 23.000 εγκύων που νόσησαν από COVID-19 σε σχέση με 386.000 μη έγκυες γυναίκες αναπαραγωγικής ηλικίας προέκυψε
ότι οι έγκυες γυναίκες που νοσούν από COVID-19
έχουν αυξημένο κίνδυνο εισαγωγής σε μονάδα
εντατικής θεραπείας (10.5 έναντι 3.9 ανά 1000
περιπτώσεις), ανάγκης για επεμβατικό αερισμό
(2.9 έναντι 1.1 ανά χίλιες περιπτώσεις) και θανάτου (1.5 έναντι 1.2 ανά 1000 περιπτώσεις) (3).
Παράγοντες κινδύνου για σοβαρή νόσηση από
COVID-19 και θάνατο κατά την κύηση αποτελούν
η ηλικία της μητέρας ≥35 ετών, η παχυσαρκία, ο
διαβήτης και παθήσεις από το καρδιαγγειακό ή
το αναπνευστικό (6).
Επιπροσθέτως, η μητρική
λοίμωξη από SARS-CoV-2 φαίνεται να έχει δυνητικά δυσμενή επίδραση και στην έκβαση της
κύησης αυξάνοντας τον αριθμό των πρόωρων
τοκετών και της γέννησης θνησιγενούς εμβρύου
(7,8). Ειδικά στο τρίτο τρίμηνο, οι έγκυες γυναίκες
με πνευμονία έχουν αυξημένο κίνδυνο επιδείνωσης
λόγω της αυξημένης κατανάλωσης οξυγόνου, της
μειωμένης λειτουργικής υπολειπόμενης χωρητικότητας του αναπνευστικού και της μετατόπισης
του διαφράγματος ειδικά σε πολύδυμες κυήσεις
ή κυήσεις που επιπλέκονται από υδράμνιο (9).
III. Τα διαθέσιμα εμβόλια έναντι COVID-19 και η κύηση
O Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων EMA
(European Medicines Agency) έχει δώσει έγκριση
για χρήση στην ευρωπαϊκή ένωση σε τέσσερα εμβόλια έναντι της νόσου Covid-19 (10). Tα εμβόλια
αυτά είναι:
• To Comirnaty της εταιρείας BioNTech
Manufacturing GmbH/Pfizer.
• To COVID-19 Vaccine Moderna της εταιρείας
Moderna Biotech Spain, S.L.
• To COVID-19 Vaccine Janssen της εταιρείας
Janssen-Cilag International NV/Johnson &
Johnson.
• To Vaxzevria (γνωστό μέχρι σήμερα και ως
COVID-19 Vaccine AstraZeneca) της εταιρείας
AstraZeneca AB.
Το εμβόλιο Comirnaty χορηγείται σε δοσολογικό
σχήμα δύο δόσεων με μεσοδιάστημα 3 εβδομάδων (11). Είναι εμβόλιο τεχνολογίας mRNA και
λειτουργεί μέσω μετάφρασης του RNA εντός του
κυτταροπλάσματος σε πρωτεΐνη του ιού SARSCoV-2 εκλύοντας έτσι ανοσιακή απάντηση (12).
Το mRNA δεν εισέρχεται στον πυρήνα του κυττάρου και δεν αλληλοεπιδρά με το DNA του δέκτη
(12). Το εμβόλιο έχει αποτελεσματικότητα 95%
στη μείωση των συμπτωματικών περιστατικών
COVID-19, σε ηλικίες άνω των 16 ετών, συμπεριλαμβανομένων ασθενών με άσθμα, χρόνιες
πνευμονοπάθειες, διαβήτη, υπέρταση και δείκτη
μάζας σώματος ≥ 30 kg/m2 (11). Μελέτες σε ζώα
δεν έδειξαν επιβλαβείς επιπτώσεις στην κύηση,
ενώ δεν αναμένονται επιβλαβείς επιπτώσεις στο
θηλασμό (11).
To εμβόλιο COVID-19 Vaccine Moderna χορηγείται σε δοσολογικό σχήμα 2 δόσεων με μεσοδιάστημα 28 ημερών (13). Αντίστοιχα με το
Comirnaty, έτσι και αυτό το εμβόλιο είναι τεχνολογίας mRNA και λειτουργεί μέσω μετάφρασης
του RNA εντός του κυτταροπλάσματος σε πρωτεΐνη του ιού SARS-CoV-2 εκλύοντας έτσι ανοσιακή απάντηση (12). Το mRNA δεν εισέρχεται στον
πυρήνα του κυττάρου και δεν αλληλοεπιδρά με
το DNA του δέκτη (12). Το εμβόλιο έχει αποτελεσματικότητα 94.1% στη μείωση των συμπτωματικών περιπτώσεων COVID-19 σε ηλικίες 18
έως 94 ετών (13). Η αποτελεσματικότητα στους
ασθενείς με κίνδυνο σοβαρής λοίμωξης COVID-19
όπως αυτοί με χρόνια πνευμονοπάθεια, καρδιοπάθεια, παχυσαρκία, ηπατική νόσο, διαβήτη
και λοίμωξη HIV εμφάνισε αποτελεσματικότητα
90.9% (13). Ομοίως με το εμβόλιο Comirnaty, μελέτες σε ζώα δεν έδειξαν επιβλαβείς επιπτώσεις
στην κύηση, ενώ δεν αναμένονται επιβλαβείς επιπτώσεις στο θηλασμό (13).
To εμβόλιο COVID-19 Vaccine Janssen χορηγείται σε δοσολογικό σχήμα 1 δόσης (14). Το εμβόλιο περιέχει αδρανοποιημένο αδενοϊό (o οποίος
δεν μπορεί να αναπαραχθεί και να προκαλέσει
νόσο) με γονίδιο που εκφράζει πρωτεΐνη του
ιού SARS-CoV-2 (14). Το εμβόλιο εμφάνισε αποτελεσματικότητα στη μείωση του αριθμού των
συμπτωματικών COVID-19 περιπτώσεων κατά
67% σε άτομα άνω των 18 ετών και μείωση της
σοβαρής νόσησης μέχρι και 85% (14). Μελέτες σε
ζώα δεν έδειξαν επιβλαβείς επιπτώσεις στην κύηση, ενώ δεν αναμένονται επιβλαβείς επιπτώσεις
στο θηλασμό (14).
To εμβόλιο Vaxzevria (γνωστό μέχρι σήμερα
και ως COVID-19 Vaccine AstraZeneca) χορηγείται
σε δοσολογικό σχήμα 2 δόσεων με μεσοδιάστημα μεταξύ 4 και 12 εβδομάδων (15). Το εμβόλιο
περιέχει αδρανοποιημένο αδενοϊό (o οποίος δεν
μπορεί να αναπαραχθεί και να προκαλέσει νόσο)
με γονίδιο που εκφράζει πρωτεΐνη του ιού SARSCoV-2 (15). Το εμβόλιο εμφάνισε αποτελεσματικότητα 59.5% στη μείωση των συμπτωματικών
COVID-19 περιστατικών στην ηλικιακή ομάδα
18 – 55 ετών, η οποία έφτασε μέχρι και 81.3% σε
ακόλουθες αναλύσεις όταν η δεύτερη δόση έγινε
12 εβδομάδες μετά την πρώτη (15,16). Οι αρχικές
μελέτες σε ζώα δεν έδειξαν επιβλαβείς επιπτώσεις στην κύηση, ενώ δεν αναμένονται επιβλαβείς
επιπτώσεις στο θηλασμό (15).
Ο εμβολιασμός εγκύων γυναικών στην Αμερική
έναντι COVID-19 με εμβόλια τεχνολογίας mRNA
έχει ξεπεράσει πλέον τις 100.000 άτομα στη
βάση δεδομένων V-safe After Vaccination Health
Checker (17). Οι πρώτες αναλύσεις από την παραπάνω βάση δεδομένων δεν έχουν αναδείξει
κάποια ανεπιθύμητη ενέργεια στην κύηση που
να σχετίζεται με τον εμβολιασμό (18).
H V-safe
COVID-19 vaccine pregnancy registry έχει δεδομένα από 827 ολοκληρωμένες κυήσεις (οι περισσότερες από τις οποίες αφορούν εμβολιασμό στο
τρίτο τρίμηνο) χωρίς να εγείρει ανησυχία όσων
αφορά αποβολές, συγγενείς ανωμαλίες, την εμβρυική ανάπτυξη, πρόωρο τοκετό, γέννηση θνησιγενούς εμβρύου ή νεογνικό θάνατο (18).
Σε πολύ σπάνιες περιπτώσεις, τα εμβόλια που περιέχουν αδενοϊό, έχουν συσχετιστεί με τη δημιουργία
θρομβώσεων σχετιζόμενων με θρομβοπενία ΤΤS
(Τhrombosis with Τhrombocytopenia Syndrome)
(7,19). Το συγκεκριμένο σύνδρομο αφορά τη δημιουργία αυτοαντισωμάτων έναντι που παράγοντα 4 των αιμοπεταλίων και είναι παρόμοιο με το
σύνδρομο θρομβοπενίας μετά από χρήση ηπαρίνης HIT (heparin-induced thrombocytopenia)
(19). H συχνότητα αυτής της ανεπιθύμητης
ενέργειας υπολογίστηκε σε 7 ανά ένα εκατομμύριο γυναίκες κάτω των 50 ετών για το εμβόλιο
COVID-19 Vaccine Janssen (7,20). Mε βάση αυτά
τα δεδομένα η Συμβουλευτική Επιτροπή για Εμβολιαστικές Πρακτικές των ΗΠΑ (ACIP) συστήνει
τη συνέχιση της χρήσης του εμβολίου καθώς τα
οφέλη υπερτερούν των κινδύνων τονίζοντας παράλληλα τη σημασία της ενημέρωσης του κοινού
και ειδικά των γυναικών της ηλικιακής ομάδας
18-49 ετών σχετικά με τον κίνδυνο εμφάνισης
ΤΤS και για την ενδεχόμενη διαθεσιμότητα άλλων
εμβολίων έναντι COVID-19 (20).
IV. Αποτελεσματικότητα εμβολίων
έναντι COVID-19 στην κύηση
Τα m-RNA εμβόλια φαίνεται πως προκαλούν
επαρκή ανοσιακή απάντηση τόσο σε εγκύους όσο
και σε θηλάζουσες γυναίκες, η οποία είναι συγκρίσιμη ή και υψηλότερη σε σχέση με την ανοσιακή απάντηση μετά από νόσηση από SARS-CoV-2
(21). Επιπροσθέτως, μετά από εμβολιασμό, αντισώματα έναντι SARS-CoV-2 ανιχνεύθηκαν στο
αίμα του ομφαλίου λώρου κατά τη γέννηση (21).
V. Εμβολιασμός έναντι COVID-19 στη
διάρκεια της γαλουχίας
Όπως αναφέρθηκε ήδη τόσο τα mRNA εμβόλια
όσο και τα εμβόλια με αδρανοποιημένους ιούς
δεν μπορούν να προκαλέσουν νόσηση ούτε στην
μητέρα ούτε στο νεογνό. Ως εκ τούτου, παρά τον
περιορισμένο αριθμό δεδομένων σχετικά με τον
εμβολιασμό κατά τη διάρκεια της γαλουχίας και
λαμβάνοντας υπόψιν πως αντισώματα έναντι του
SARS-CoV-2 έχουν ανιχνευθεί στο μητρικό γάλα
μετά από εμβολιασμό (21), η Ελληνική Μαιευτική
και Γυναικολογική Εταιρεία προτείνει τον εμβολιασμό των θηλαζουσών γυναικών έναντι του ιού
SARS-CoV-2, αντίστοιχα με τις συστάσεις άλλων
διεθνών φορέων όπως Αμερικάνικο Κέντρο Ελέγχου Νοσημάτων (CDC), το Αμερικάνικο Κολλέγιο
Μαιευτήρων Γυναικολόγων (ACOG), το Βασιλικό
Κολλέγιο Μαιευτήρων Γυναικολόγων (RCOG) και
άλλους (7,22,23).
VI. Συμπεράσματα
Ο αποκλεισμός των εγκύων γυναικών από τις αρχικές μελέτες των εμβολίων έναντι SARS-CoV-2
και η περιορισμένη χρονική διάρκεια χρήσης των
εμβολίων αυτών αποτέλεσαν αρχικά περιοριστικό παράγοντα για την σύσταση της χορήγησης
αυτών των εμβολίων σε έγκυες και θηλάζουσες
γυναίκες. Παρ’ όλ’ αυτά, η Ελληνική Εταιρεία
Μαιευτικής και Γυναικολογίας συνυπολογίζοντας
τον αυξημένο κίνδυνο βαριάς νόσησης και θανάτου των εγκύων από COVID-19, λαμβάνοντας
υπόψιν πως η κύηση δεν αποτελεί αντένδειξη για
εμβολιασμό με εμβόλια που δεν περιέχουν ζώντες
εξασθενημένους μικροοργανισμούς και μετά τον
εμβολιασμό περισσότερων από 100.000 εγκύων
γυναικών (17) και την δημοσιοποίηση των πρώτων δεδομένων ασφάλειας για τη χρήση των εμβολίων έναντι SARS-CoV-2 στην κύηση (18), συστήνει:
• τον εμβολιασμό έναντι SARS-CoV-2 των εγκύων γυναικών υψηλού κινδύνου για νόσηση
(ιατρονοσηλευτικό προσωπικό, έγκυες που
διαμένουν σε περιοχές αυξημένου επιδημιολογικού φορτίου)
• τον εμβολιασμό έναντι SARS-CoV-2 των εγκύων ασθενών με συνοσυρότητες που αυξάνουν
τον κίνδυνο σοβαρής νόσησης σε περίπτωση
λοίμωξης από SARS-CoV-2 (όπως έγκυες με
διαβήτη, παχυσαρκία, νόσους του καρδιαγγειακού ή του αναπνευστικού συστήματος)
• την εξατομικευμένη αντιμετώπιση των υπόλοιπων εγκύων γυναικών οι οποίες θα πρέπει να
ενημερώνονται από τον ιατρό τους σχετικά με
τους αυξημένους κινδύνους μετά από νόσηση
από COVID-19 κατά την κύηση τόσο για τις
ίδιες όσο και για το κύημα, το προφίλ ασφάλειας των διαθέσιμων εμβολίων αλλά και τον
προσωπικό κίνδυνο έκθεσης εξατομικευμένα
με βάση το επιδημιολογικό φορτίο της κάθε
περιοχής.
Σχετικά με την επιλογή συγκεκριμένου εμβολίου
για χορήγηση κατά την κύηση η Ελληνική Εταιρεία Μαιευτικής και Γυναικολογίας προτείνει την
χορήγηση εμβολίων τεχνολογίας mRNA καθώς
τα μέχρι σήμερα δεδομένα ασφάλειας και αντιγονικότητας αφορούν εγκύους που έχουν εμβολιαστεί με τον συγκεκριμένο τύπο εμβολίου. Θα
πρέπει να αναφερθεί πως η κύηση δεν αποτελεί
αντένδειξη για ανοσοποίηση με εμβόλια που περιέχουν αδρανοποιημένους ιούς και πως η χορήγηση
εμβολίων με αδρανοποιημένο αδενοϊό έναντι του
SARS-CoV-2 δεν αναμένεται να έχει ανεπιθύμητες
ενέργειες στην κύηση.
Οι συστάσεις της ΕΜΓΕ σχετικά με τον εμβολιασμό εγκύων γυναικών έναντι COVID-19 βρίσκονται σε ομοφωνία με συστάσεις αντίστοιχων διεθνών φορέων και επιστημονικών οργανώσεων
όπως το Αμερικάνικο Κολλέγιο Μαιευτήρων Γυναικολόγων, το Βασιλικό Κολλέγιο Μαιευτήρων
Γυναικολόγων της Μεγάλης Βρετανίας και το
Κέντρο Ελέγχου Λοιμώξεων των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής (22–25).
VII. Σύνοψη
• H ΕΜΓΕ προτείνει τον εμβολιασμό έναντι του
SARS-CoV-2 των εγκύων γυναικών με αυξημένο κίνδυνο έκθεσης (όπως ιατρονοσηλευτικό
προσωπικό, κ.α.
• Η ΕΜΓΕ προτείνει τον εμβολιασμό έναντι του
SARS-CoV-2 των εγκύων γυναικών με συνοσυρότητες που αυξάνουν τον κίνδυνο σοβαρής
νόσησης και θανάτου σε περίπτωση λοίμωξης
(όπως διαβήτη, καρδιολογικών και αναπνευστικών νοσημάτων και παχυσαρκίας).
• H EMΓΕ προτείνει την ενημέρωση όλων των
εγκύων γυναικών από τον ιατρό τους σχετικά με τα οφέλη του εμβολιασμού, το προφίλ
ασφάλειας των εμβολίων έναντι SARS-CoV-2
στην κύηση και τον αυξημένο κίνδυνο βαρύτερης
νόσησης και θανάτου από COVID-19 στην κύηση.
• Ο θηλασμός δεν αποτελεί αντένδειξη για εμβολιασμό της μητέρας έναντι COVID-19 και ενδέχεται να προσφέρει παθητική ανοσοποίηση
στο νεογνό.
• Αναφορικά με την επιλογή εμβολιαστικού
σκευάσματος προτείνεται η χρήση εμβολίων
τεχνολογίας mRNA για την κύηση, καθώς τα
μέχρι σήμερα διαθέσιμα επιστημονικά δεδομένα αφορούν κυρίως αυτή την κατηγορία εμβολίων έναντι του SARS-CoV-2
• Δεν απαγορεύεται ο εμβολιασμός, με οποιαδήποτε τύπο εμβολίου, σε όλες τις γυναίκες που
είναι σε προσπάθεια εγκυμοσύνης.
• H χρήση εμβολίων με αδρανοποιημένους ιούς
έναντι SARS-CoV-2 δεν αναμένεται να έχει ανεπιθύμητες ενέργειες στην κύηση παρά την έλλειψη σχετικών δεδομένων.
• Συστήνεται η ύπαρξη μεσοδιαστήματος 14 ημερών μεταξύ του εμβολιασμού έναντι Covid-19 και
των άλλων εμβολίων που πρέπει να χορηγούνται
κατά την κύηση με βάση την Κατευθυντήρια
Οδηγία της ΕΜΓΕ Νο 32 Ανοσοποίηση Στην
Κύηση εκτός αν ο άμεσος εμβολιασμός είναι
απολύτως αναγκαίος (πχ εμβολιασμός έναντι
τετάνου μετά από τραύμα).
• Δεν συστήνεται τροποποίηση του προγραμματισμού εγκυμοσύνης με βάση τη χορήγηση οποιουδήποτε από τα εμβόλια έναντι COVID-19, δεν
προτείνεται τροποποίηση του εμβολιαστικού
σχήματος εάν μεταξύ των δόσεων του εμβολίου
η δέκτης ανακαλύψει ότι είναι έγκυος και τέλος
δεν συστήνεται διακοπή κύησης λόγω εμβολιασμού.
Ομάδα σύνταξης παρούσας οδηγίας
Αλέξανδρος Ψαρρής
Μαιευτήρας Γυναικολόγος, Αθήνα
Μιχαήλ Σίνδος
Μαιευτήρας Γυναικολόγος, Αθήνα
Γεώργιος Δασκαλάκης
Μαιευτήρας Γυναικολόγος, Αθήνα
Ομάδα συντονισμού οδηγιών
Απόστολος Αθανασιάδης
Μαιευτήρας-Γυναικολόγος, Θεσσαλονίκη
Θεμιστοκλής Δαγκλής
Μαιευτήρας-Γυναικολόγος, Θεσσαλονίκη
Παναγιώτης Μπεναρδής
Μαιευτήρας-Γυναικολόγος, Αθήνα
Βασίλειος Περγιαλιώτης
Μαιευτήρας-Γυναικολόγος, Αθήνα
VIII. Βιβλιογραφία
1. Hui DS, I Azhar E, Madani TA, Ntoumi F, Kock R,
Dar O, et al. The continuing 2019-nCoV epidemic
threat of novel coronaviruses to global health —
The latest 2019 novel coronavirus outbreak in
Wuhan, China. Vol. 91, International Journal of Infectious Diseases. Elsevier B.V.; 2020. p. 264–6.
2. WHO Director-General’s opening remarks at the
media briefing on COVID-19 - 11 March 2020
[Internet]. [cited 2020 Dec 18]. Available from:
https://www.who.int/director-general/speeches/detail/who-director-general-s-opening-remarks-at-the-media-briefing-on-covid-19---11-
march-2020.
3. Zambrano LD, Ellington S, Strid P, Galang RR, Oduyebo T, Tong VT, et al. Update: Characteristics of Symptomatic Women of Reproductive Age with Laboratory-Confirmed SARS-CoV-2 Infection by Pregnancy Status — United States, January 22–October 3
20. MacNeil JR, Su JR, Broder KR, Guh AY, Gargano JW,
Wallace M, et al. Updated Recommendations from
the Advisory Committee on Immunization Practices for Use of the Janssen (Johnson & Johnson)
COVID-19 Vaccine After Reports of Thrombosis
with Thrombocytopenia Syndrome Among Vaccine
Recipients - United States, April 2021. MMWR Morb
Mortal Wkly Rep [Internet]. 2021 Apr 30 [cited
2021 May 1];70(17):651–6. Available from: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/33914723.
21. Gray KJ, Bordt EA, Atyeo C, Deriso E, Akinwunmi B,
Young N, et al. COVID-19 vaccine response in pregnant and lactating women: a cohort study. medRxiv Prepr Serv Heal Sci [Internet]. 2021 Mar 8
[cited 2021 Apr 30]; Available from: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/33758889.
22. Vaccinating Pregnant and Lactating Patients
Against COVID-19 | ACOG [Internet]. [cited 2021
May 2]. Available from: https://www.acog.org/
clinical/clinical-guidance/practice-advisory/articles/2020/12/vaccinating-pregnant-and-lactating-patients-against-covid-19.
23. Updated advice on COVID-19 vaccination in pregnancy and women who are breastfeeding [Internet]. [cited 2021 Apr 30]. Available from: https://
www.rcog.org.uk/en/news/updated-advice-oncovid-19-vaccination-in-pregnancy-and-womenwho-are-breastfeeding/.
24. Information about COVID-19 Vaccines for People
who Are Pregnant or Breastfeeding | CDC [Internet]. [cited 2021 May 2]. Available from: https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/vaccines/
recommendations/pregnancy.html.
25. COVID-19: Pregnancy issues and antenatal care
- UpToDate [Internet]. [cited 2021 May 2]. Available from: https://www.uptodate.com/contents/
covid-19-pregnancy-issues-and-antenatal-care?-
search=covid vaccine pregnancy&source=search_
result&selectedTitle=3~124&usage_type=default&display_rank=2#H1368710838.
Οι κατευθυντήριες οδηγίες που αναρτώνται στην επίσημη ιστοσελίδα της Ελληνικής Μαιευτικής και Γυναικολογικής Εταιρείας, βασίζονται σε αντίστοιχες οδηγίες/κείμενα Μαιευτικών
και Γυναικολογικών Εταιρειών του εξωτερικού προσαρμοσμένες στην Ελληνική πραγματικότητα και για τη σύνταξή τους χρησιμοποιούνται έγκυρες βιβλιογραφικές αναφορές.
Οι κατευθυντήριες οδηγίες δεν μπορούν να εφαρμοστούν σε όλες ανεξαιρέτως τις περιπτώσεις και δεν έχουν σκοπό να υποκαταστήσουν την κλινική κρίση του θεράποντος γιατρού. Η περίπτωση κάθε ασθενούς είναι ξεχωριστή και ο γιατρός οφείλει να προσαρμόσει
την επιστημονική γνώση στις ιδιαιτερότητες του συγκεκριμένου περιστατικού.